دانلود تحقیقی پیرامون هنرهای سنتی ایران،قلمدان
| دسته بندی | علوم انسانی |
| فرمت فایل | doc |
| حجم فایل | 1092 کیلو بایت |
| تعداد صفحات فایل | 35 |
تحقیقی پیرامون هنرهای سنتی ایران،قلمدان در 35 صفحه ورد قابل ویرایش
فهرست مطالب
عنوان صفحه
1- قلمدان در زمانهای گذشته............................................................................... 1
2- مقوای قلمدان و شیوه ساختن آن.................................................................... 5
3- قلمدان خام در دست نقاش.............................................................................. 7
4- بوم سازی قلمدان............................................................................................ 9
5-جعبه قلمدان...................................................................................................... 13
6- محتویات قلمدان- اندازه قلمدان....................................................................... 13
7- اقسام قلمدان.................................................................................................... 15
8- فهرست منابع و مأخذ...................................................................................... 34
قلمدان در زمانهای گذشته
قلمدان از سه قرن پیش که وسایل تحریر به صورت امروزی وجود نداشت، بهترین وسیله فراگیری خواندن و نوشتن و مهمترین عامل تشویق مردم در آموختن خطاطی و خوشنویسی بود. هنرمندان سعی داشتند قلمدانها را طی سه قرن اخیر زیباتر و نفیس تر ساخته و به صاحبان ذوق و هنر و طالبان علم و ادب عرضه دارند.
نکته ای که در اینجا قابل ذکر است، استفاده از قلمدان در روزگاران گذشته، برای حفظ قلمهای نیی تراشیده شده درون آن بود تا مانع شکستن آنها شود. دواتی فلزی از برنج، نقره یا طلا در داخل قلمدان قرار داشت. مضافاً اینکه علاوه بر چند قلم چاقوی قلم تراش، قاشق کوچک آب دوات، قط زن و قیچی باریک هم در قلمدان گذارده می شد.
در ایران باستان از وجود پدیده ای به نام قلمدان اطلاعی در دست نیست ولی بعد از اسلام کاربرد قلمدان برای کارهای تحریری معمول بود و در مکتب ها و مدرسه ها و مراجع دیوانی از آن بهره گیری می شده است (البته قلمدان هایی در دوران ساسانیان به صورت مشبک و غیر مشبک از فولاد و مفرغ بود و نقره کوبی و طلاکاری شده است).
قلمدانهایی که پیش از سدة نهم هجری ساخته می شده بر دو نوع بوده است؛ چوبی و فلزی که نوع چوبی آن بیشتر ساده و گاهی با منبت کاری همراه بوده و نوع فلزی آن اکثراً از فولاد ساخته می شده، به ساده و مرصع تقسیم می گردیده است.
قلمدانهای فولادی مرصع طلاکوب و گوهر نشان جنبه اشرافی داشته و بر روی بعضی از آنها آیات قرآنی یا اشعاری به صورت کنده کاری دیده شده است.
در دورة تیموری به موازات ترقی هنرهای تزئینی از قبیل مینیاتورسازی (نگارگری) و خطاطی و تذهیب و صحافی می توان حدس زد که قلمدان سازی نیز تحولی توأم با ترقی یافته و به علت توجه خاصی که شاهان و شاهزادگان و دولتمردان زمان نسبت به هنر خوشنویسی داشته اند این وسیلة نگارش، جنبه هنری و تزئینی پیدا کرده باشد.
ترقی قلمدان مقوایی نقشدار از اواخر دوران صفوی آغاز و در اواخر عصر قاجار پایان پذیرفته است. آنچه از قلمدانهای دوران صفوی به نظر می رسد از تاریخ 1070 هجری به بعد بوده است.
از ویژگی های قلمدان دورة صفوی، استواری و مرغوبیت مقوا و تفاوت سبک وزنشان و گل بته و کم تصویر بودن آنها در مقایسه با دوره های بعد است و از حیث اندازه و شکل نیز، قلمدان معمولی صفوی قدری بزرگتر و مسطح تر از قلمدان متعارف عصر قاجار می باشد. در دیوارة زبانه برخی از آنها نیز گاهی معرق کاری با چرم دیده می شود.
تک صورت سازی ایستاده از شاهان و شاهزادگان صفوی با جامه های معمول آن زمان و تصویر بانوان زیبا در حالت ایستاده و نشسته و و لمیده (با جاذبه نگارگری) و همچنین نقش کاخهای آن عصر و دورنما و پلها و خیابانهای مشجر و تصویرهای نیم تنه ای اشخاص در بدنة دو طرف قلمدان از جمله ویژگیهای دوران صفویست که مورد تقلید نقاشان دوره های بعد نیز قرار گرفته ولی به پایه کارهای ممتاز این زمان نرسیده است.
در دورة (زندیه) هر چند از نظر افزایش تاثیر سبک اروپایی در نقاشی قلمدان، رگه های تحولی به چشم می خورد اما تقلید از استادان نام آور پیشین به طور کلی رایج و معمول بوده و آثار این دوره را حقیقت باید دنباله مکتب صفوی دانست. از این روی است که قلمدانهای این دوران تا حدی از اصالت سبک صفوی بی بهره نیست و بیننده صاحب نظر را به یاد شیوة آن زمان می اندازد. سبک زندیه در قلمدان نگاری تا اوایل دورة قاجاریه (قرن سیزدهم) ادامه دارد و از میانه های این عصر مکتب، بر روی دلبستگان خود باب آشنایی می گشاید و هنرمندان و هنرآموزان خویش را به پژوهندگان با ذوق می شناساند در این مکتب تنوع و نوآوری بنابر مقتضیات عصر که از آن جمله رفت و آمد با دنیای غرب است به نحو چشمگیری پدیدار و سبکهای گوناگون با سلیقه های جوراجور، از سوی استادان نامی به تجلیگاه هنر عرضه می گردد. این تنوع و تجدد هم در شیوه کار و هم در طرح موضوع (سوژه) به ظهور می رسد و به حدی گسترش می یابد که پژوهنده را به ترقی خاصی که در هنر قلمدان به وجود آمده است متوجه می سازد.
در این دورة سبک معمول به سه گونه تقسیم می شود: ایرانی سازی، فرنگی سازی، سبک میانه در شیوه ایرانی سازی، روش نقاشان قلمدان این بوده است که در چهره پردازی و جامه سازی و تجسم بخشیدن منظره ها، بکار خود رنگ ملی و اصالت ایرانی و هندو باین جهت موضوع کار خود رنگ ملی و اصالت ایرانی دهند و به این جهت موضوع کار خود را از تجلیات و شئون زندگی مردم ایران و محتوای فرهنگ و ادبیات فارسی و داستانهای ملی و عرفانی و مذهبی و رویدادها و جنگهای تاریخی برمی گزیده اما همچنان که برخی از رهروان این طریق سعی داشته اند ابتکاری در شیوة انتخاب شده خود به ظهور رسانند بعضی دیگر به تقلید پرداخته، در دنباله روی یا اکمال طرز پیشگامان خود قدم زده اند.
در سبک فرنگی سازی، استادان دلبسته به این شیوه تصویر زنان و مردان را با آرایش و پوشاک اروپایی می ساخته و از باسمه های فرنگی و تابلوهای نقاشان بزرگ ایتالیا و غیره الهام می گرفته و گاه در گزینش موضوع نیز از آنان تقلید می نموده اند.
در شیوة میانه استادان این سبک کوشیده اند که بین دو روش نامبرده آمیزشی پدید آورند و از مزایای هر دو سبک برای جلوه بخشیدن به آثار خود بهره برداری نمایند و مسلم است که برخی از آنان در این کوشش و پویش موفق بوده اند.
در دوره قاجار گل و بوته و پرنده‌سازی و تقسیم‌بندیهای آن در سطح رویین و سطوح جانبی قلمدان تنوع یافته و در کار بعضی از استادان گل و بوته‌ساز متأخر گرایشی به سبک اروپایی دیده می‌شود. نقش فندق به برگهای پهن رگه دار توأم با گل و برگ، از جمله کارهای رایج در میان گل و بوته‌سازان است. همچنین در پرنده‌سازی بویژه پروانه حالات مختلف مرغان و پروانگان بر روی شاخه گلها و اقسام آنها در اقلام ریز و درشت تازگیهای را بنظر بیننده می‌رساند.
در دوره قاجار هنر قلمدان از جهات مختلف پیشرفت نموده و مکتب‌های گوناگون پیدا کرده و استادان بزرگی در چهره‌سازی و تذهبی و زرنشان و گل بوته به ظهور رسیده‌اند که هر یک در جای خود فردی شاخص و هنرمندی ممتاز بشمار می‌روند و در راه بالا بردن سطح این هنر ملی گامهای بلند برداشته‌اند.
مقوای قلمدان و شیوه ساختن آن
قلمدان خام یعنی ساده و بی‌نقش از جنس مقوا ساخته می‌شده و قالبی چوبی به شکل خود داشته و به دو شیوه فراهم می‌شده است یا از خمیره مقوا یا از کاغذ.
برای تهیه مقوا از خمیر:
کاغذهای (باطله) را در یک ظرف بزرگ (تغار) خیس کرده، پس از آنکه بصورت خمیره کاغذ در می‌آمده با مختصری کتیرا و کمی شیره و سریش می‌آمیخته‌اند، بعد برای آماده کردن زبانه قلمدان یا قسمت درونی، قالب چوبی ساخته شده به شکل قلمدان را (به هر ابعادی که مورد نظر بوده) برداشته به جدار جانبی آن صابون مالیده آنگاه با کاغذ خشک بدون چسب دور تا دور جدار را می‌پوشانده‌اند به گونه‌ای که قالب چوبی در میان کاغذهای پیچیده به دور خود آزاد باشد. سپس از خمیره تهیه شده با تدبیر خاص به نظر مساوی اطراف قالب را بر روی کاغذی که سریش مالیده‌اند پر می‌کرد. و بعد از آنکه بصورت نیمه خشک درمی‌آمده با تخته‌ای صاف به اطراف قالب ضربه می‌زده‌اند تا خمیر فشرده گردد و پس از خشک شدن کامل، با سوهان چوبسازی زبر، بصاف کاری آن می‌پرداخته پس از آماده کردن قالب چوبی 24 برگ کاغذ مغزدار و مرغوب با ضخامت معمولی را کنار می‌گذاشته، نخست دوازده برگ آنها را یکان یکان روی هم چسبانده بر قالب قلمدان می‌پیچیده‌اند و بوسیله سوهان چوب‌سای، در وضعی که کاغذ نیمه خشک بوده به آن ضربه‌های متوالی می‌زده‌اند سپس سریش با شیره آمیخته شده را روی کاغذ می‌مالیده‌اند تا سوراخهای ریزریز آن که بر اثر ضربه زدن پیدا شده پر شود بعد از آن (مغزی) را که عبارت از سه لا کاغذ بهم چسبیده بوده روی کاغذهای قبلی می‌چسبانده و پس از خشک شدن به وسیله چاقوی تیزی لبه آن را برش می‌داده تا چهار طرف کاغذ برش تیز و یکنواخت پیدا کند سپس 12 لای دیگر یا کمتر (با در نظر گرفتن ضخامت مساوی به همان ترتیب روی آن چسبانیده می‌شده و بعد صافکاری و دهانه بری وی بدانگونه که در مقوای خمیره ذکر شده انجام می‌گرفته است.
اقسام قلمدان
قلمدان ساده: قلمدان ساده همان قلمدان خام است که شکل مقوایی بدون نقش و نگار می‌باشد ولی برای اینکه صورت ظاهر خوشایندی داشته باشد روی قلمدان خام را بوم به رنگ دلخواه کشیده، چند بار روغن کمان می‌زده و پس از خشک شدن مورد استفاده قرار می‌داده‌اند. اینگونه قلمدان برای کسانیکه کار تحریری زیاد داشته و قلمدان ارزان قیمت می‌خواسته‌اند ساخته می‌شده است.
قلمدان ساده با بوم مرغش یا زرک: این نوع قلمدان همان قلمدان ساده است که بوم آن با مرغش یا زرک ساخته شده است و امتیاز قلمدان ساده، درخشندگی و تلألوی آن است که مرهون مرغش و زرک می‌باشد و به این جهت از قلمدان ساده گرانتر است.
قلمدان ساده با نقوش زرین: قلمدان ساده را گاه با نقوش زرین زیور می‌بخشیده‌اند و در این مورد برای اینکه نقشهای طلایی بر روی قلمدان جلوه خوبی پیدا کند رنگ بوم را با تجربه‌هایی که داشته‌اند مناسب انتخاب می‌کرده‌اند. نقش اینگونه قلمدانها، گاه طلااندازی اسلیمی و خطایی و گاه تشعیر زرین بوده است.
قلمدان ساده معرق نقره‌کوب: گاهی قلمدان ساده را با نقره معرق‌کاری می‌کرده‌اند به این ترتیب که نقشهای اسلیمی و ختایی را به شکل نقره‌کوب در سطح قلمدان جای می‌داده‌اند و بطور معمول بوم این قلمدانها سیاهرنگ بوده است.
قلمدان تذهیب: تذهیب عبارت است از تلفیق طلا و رنگهای مختلف با تحریر مرکب که اطراف گل و برگهای ختایی و چنگها و اسلیمی‌ها را از هم مجزا و مشخص می‌کند. این هنر از مهمترین هنرهای زیبایی ماست که دقت و ریزه‌کاری و رعایت‌های فنی در آن به حد اعلا مخلوط گردیده است و با طرحهای گوناگون زینت افزای سر لوح کتابها و در و دیوار بناها مجلل تاریخی و حواشی و زمینه‌های بسیاری از نگاره‌ها (مینیاتورها) و نقوش دیگر شده است.
ترقی هنر تذهیب «زرین کاری» در دوره تیموری و صفوی از لحاظ فنی به حد کمال خود رسیده و نمونه‌های باقیمانده از آن دو عصر چه در سر لوح قرآنها و کتابها و چه بر طاق و رواق بناهای تاریخی از مأثر درخشان هنری به شمار می‌رود.
در اواخر عهد صفوی هنر تذهیب رو به انحطاط رفته ولی در دوران قاجار از حیث تنوع و ابتکار و بکار رفتن سلیقه‌های مختلف و ریزه‌کاری هنری، تذهیب بار دیگر پیشرفت کرده و سبکهای گوناگون در مکتب شیراز و اصفهان ارائه شده است.
تذهیب روی قلمدان اقسام مختلف داشته و هر چند گاهی از برخی جهات شبیه به سر لوح کتابها بوده ولی اساساً مکتب مستقلی داشته و ویژگیهای خود را حفظ کرده است. در اینگونه قلمدان استاد مذهب پس از بوم زدن بدن در غلاف طرح تذهیب خود را در سطح قلمدان و بدنه‌های جانبی آن پیاده می‌کرده و سپس چند نوبت روغن کمان می‌زده است.
سبک تذهیب در قلمدان بستگی به تخصص مشخص مذهب در یکی از سبکهای معمول داشته و بیشتر درمکتب شیراز و اصفهان و تهران ساخته شده است.
قلمدان تذهیبی گاهی نیز با نقش ترنج و سر ترنج و گاه با ترنج و کتیبه عرضه می‌شده است.
قلمدان تذهیب با گل و بته: گاهی بر روی یک قلمدان، دو استاد کار می‌کرده‌اند یکی مذهب و دیگری گل و بته‌ساز. در این نوع قلمدان یک یا سه قاب با خطوط زرین مشخص می‌گردیده است آنگاه استاد مذهب تمام بدنه قلمدان را تذهیب می‌کرده و پس از اتمام آن استاد گل و بته ساز در داخل قابهای مذکور طرح گل و بته یا گل و مرغ یا گل و فندق را می‌ساخته است. بدیهی است که چنانچه مذهب در گل و بته‌سازی نیز دست داشته هر دو کار بوسیله یک استاد انجام می‌پذیرفته است.
قلمدان تذهیب و صورت: اینگونه قلمدان چنان بوده که پیش از تذهیب، یک قاب بیضی شکل در میانه سطح بدنه‌اش ترسیم می‌شده و پس از تذهیب کاری قلمدان بوسیله استاد مذهب نقاش دیگری که در تصویرنگاری چیره‌دست بوده، چهره شخصیت مورد نظر خود را در قاب ترسیم شده روی قلمدان می‌پرداخته است. گاهی هر دو کار تذهیب و تصویر به وسیله یک استاد انجام می‌پذیرفته. قلمدان تذهیب و صورت گاهی با منظره‌سازی توأم بوده و مناظر مورد نظر در دو جانب غلاف در قابهای بیضی ترسیم می‌گردیده است. گاهی نیز قلمدان به جای یک صورت چند صورته ساخته شده است.
قلمدان زرشان: هنر زرنشان‌سازی از پیوسته‌ها و منضمات تذهیب است و آن عبارت است از ترسیم گلهای ختایی و چنگهای زرین تاج خروس و ستاه نشان که بوسیله اسلیمی‌های زیبا با هم پیوستگی پیدا می‌کند و با قلم‌گیریهای نازک و مزدوج «دوگانه» نمایان و چشمگیر می‌گردد. زرنشان انواع مختلف دارد که از آن جمله گل ختایی و خوشه‌انگوری و ستاره‌ای مشهور است.
زرینه کاران چابک دست مخصوصاً‌در دوره قاجار این هنر را با ابداع طرحهای گوناگون بسیار پردامنه ساخته‌اند. غیر از قلمدانهایی که بدون نقوش دیگر تماماً زرنشان‌سازی می‌شده در همه قلمدانهای دیگر از گل و مرغ و تصویر و شبیه‌سازی و غیره در حواشی و کناره‌های قابهای تصاویر در هر قلمدان سبز زرنشان به کار می‌رفته و بدون آن قلمدان ناقص بوده است.
بدنه قلمدانهای زرنشان از این هنر گرانبار بوده و بوسیله استادان توانا به سلیقه‌های مختلف بر روی بوم‌های ساده و رنگین ساخته می‌شده و به قلمدان جلوه و زیبایی خاص می‌بخشیده است.
زرنشان قلمدانهای عالی و گرانبها در درجه ممتاز بوده و لازمه نفاست آن به شار رفته است.
هنر گل و بته‌سازی: هنر گل و بته‌سازی که شامل گل و مرغ و گل و فندق‌سازی نیز می‌شود یکی از رشته‌های نقاشی آبرنگ در مکتب «ایرانی‌سازی» می‌باشد که از دوران صفوی آغاز شده و تا این زمان مراحل مختلفی را پیموده و در سبکهای دلپذیر و گوناگون چهره‌گشایی و جلب توجه نموده است.
در دوره صفویه بیشتر استادان این هنر به ساختن تک بته‌های ظریف و شاخه گلهای لطیف در کنار هم روئیده است دست زده و کمتر طرحهای بزرگ را برای پدید آوردن گل و بته انتخاب می‌کرده‌اند.
قلمدان هفت گنبد
اینگونه نقاشی قلمدان مشتمل بر ترسیم صحنه های داستان هفت گنبد بهرام گور است که شاعر بزرگ، حکیم نظامی آنرا در بهرام نامه به رشته نظم کشیده است. در این نقشبندی، نقاش بزم بهرام را با کنیزک چینی در هفت گنبد، برنگهای مختلف ترسیم کرده و از رقص و پایکوبی رقاصان و ساز و آواز رامشگران و همچنین با ده پیمایی بهرام و معاشقات وی صحنه هایی را نشان داده است.
نقاشی قلمدان هفت گنبد مستلزم استادی و مهارت بسیار بوده و کمتر کسی از نقاشان توانسته است حق مطلب را در این موضوع ادا کند. از جمله استادانی که اینگونه قلمدان را هر چه نیکوتر پرداخته اند اسماعیل نقاشباشی و سید محمد امامی و کاظم بن نجفعلی را می توان نام برد.
قلمدان مجلس یوسف و زلیخا: داستان یوسف و زلیخا که در قرآن مجید به اختصار ذکر گردیده از جمله قصه های مذهبی است که شاعران بزرگ جهان (جامی) و (ناظم هروی) و دیگران آن را به شعر درآورده و نقاشان دورة تیموری و صفوی صحنه پردازی این سرگذشت دلنشین را در کتابهای مربوطه بر عهده گرفته اند. در نقاشی قلمدان نیز برخی از استادان، این قصه را از آغاز تا پایان بر قلمدان نقش زده و تمام قسمتهای بدنه آن را اختصاص به این داستان داده اند و این پدیده ای هنری به نام (قلمدان یوسف و زلیخا) نامبردار شده است. پاره ای از این قلمدانها طوری با چاشنی معمولی آمیخته شده است که بیننده را با مشاهده آن به عالم تقدس رهنمون می گردد.
قلمدان تمبر پوش: سازندگان قلمدان گاهی پس از آماده کردن آن، طبله اش را به جای نقاشی با تمبر باطل شده می آراسته اند، چون این قلمدانها در عین زیبایی، از هنر نقاشی بهره ای نداشته است، از اهمیت زیادی برخوردار نبود و بدرد کاتبان حرفه ای می خورده است.